Rydw i'n meddwl mai fy nghyflwyniad cyntaf i i gylch bywyd oedd y ffilm Disney, The Lion King. Mae anifeiliaid yn cael eu geni, maen nhw'n tyfu, maen nhw'n magu ac maen nhw'n marw. Ond os ydi hyn yn wir, pam nad ydyn ni’n gweld mwy o anifeiliaid marw yn gorwedd hyd y lle? Mae hyn oherwydd bod gan fyd natur, yn union fel ni, ei grŵp diwyd ei hun o ymgymerwyr a chasglwyr sbwriel – y sborionwyr a’r malurysorion. Anifeiliaid ydi'r rhain sy'n bwydo ar ddeunydd marw a deunydd sy'n pydru. Maen nhw’n chwarae rhan bwysig, gan ailgylchu maetholion yn ôl i'r ecosystem.

Mae chwilod claddu'r genws Nicrophorus yn griw arbennig o garismatig o ailgylchwyr. Mae chwe rhywogaeth Nicrophorus yn byw yn y DU, ond rydw i wedi treulio saith mlynedd yn ymchwilio i un chwilen gladdu yn benodol – Nicrophorus vespilloides. Pan rydw i’n cynnal sesiwn hyfforddi ar chwilod claddu, rydw i’n dechrau drwy ofyn pwy yn yr ystafell sydd wedi gweld un erioed. Yr ateb yn aml yw neb, sy’n gallu achosi mymryn o syndod efallai o ystyried bod yr oedolion yn oren a du llachar, yn gyffredin yng nghoetiroedd y DU, ac i’w gweld rhwng misoedd Ebrill a Hydref. Ond mae eu ffordd o fyw yn golygu eu bod nhw’n anodd eu gweld. Maen nhw'n treulio llawer o'u bywydau o dan y ddaear. Pan maen nhw’n dod i'r golwg i ddod o hyd i gymar neu fyrbryd, maen nhw'n fwy tebygol o wneud hynny gyda'r nos, yn y gwyll.

Pencampwyr pydredd   

Gall chwilod claddu synhwyro arogl cryf cnawd sy'n pydru gan ddefnyddio eu hantena hynod sensitif. Os ydi'r gwynt yn teithio i'r cyfeiriad cywir, gallant arogli carcas sydd filltir i ffwrdd. Efallai na fyddech chi’n disgwyl i drychfil sy’n magu ar gorff marw fod yn ffyslyd, ond maen nhw’n eithaf penodol o ran eu hadnodd magu. Maen nhw’n gallu canfod union gyfnod y dadelfeniad, yn seiliedig ar y proffil arogl penodol y mae carcas yn ei ryddhau. Wrth ddewis corff marw ar gyfer magu arno, maen nhw’n chwilio am un cymharol ffres.

Bydd ymladd os bydd sawl chwilen yn cyrraedd ar yr un pryd. Mae gwrywod yn ymladd yn erbyn gwrywod a benywod yn ymladd yn erbyn benywod nes bod un pâr yn teyrnasu dros y carcas. Wedyn maen nhw’n mynd ati i baratoi eu helfa i fod yn nyth bwytadwy. Er eu bod nhw’n fach, maen nhw’n eithriadol gryf. Byddant yn llusgo'r carcas i ardal addas o dir meddal, yn rhwygo'i ffwr neu ei blu oddi ar y corff, yn gwasgaru hylifau gwrthficrobaidd o'u ceg a'r anws arno, ac yn ei rolio yn sffêr maen nhw'n ei gladdu o dan y ddaear.

Ac er bod paratoi’r nyth carcas yma’n swnio’n ddigon blinedig, drwy gydol y broses mae’r pâr yn paru dro ar ôl tro ac mae’r fenyw yn dodwy ei hwyau yn y pridd o amgylch y nyth. Mae’r rhieni’n aros wrth y carcas am ychydig ddyddiau i fwydo’u larfâu sy’n deor gyda chig wedi’i chwydu, a’u gwarchod rhag tresmaswyr, nes eu bod yn ddigon mawr a chryf i sgrialu i ffwrdd i ddod o hyd i le da i chwileru ar eu pen eu hunain. Tua thair wythnos yn ddiweddarach byddant yn dod i'r golwg fel oedolion, ac mae'r cylch cyfan yn dechrau eto.

Gofalu am gorff marw

Y broses sy’n cael ei disgrifio uchod yw'r ymddygiad magu mwyaf cyffredin, ond un nodwedd hynod ddiddorol o Nicrophorus vespilloides yw bod gofal y rhieni’n amrywio. Os bydd y rhieni'n marw neu'n gadael ar ôl paratoi'r nyth, gall y larfâu fwydo’u hunain yn aml a goroesi yr un fath.

Weithiau mae gwrywod a benywod yn paru oddi wrth y carcas. Wedyn, os bydd y fenyw yn dod o hyd i un ar ei phen ei hun bydd yn ei baratoi, yn defnyddio sberm wedi'i storio i ddodwy wyau ffrwythlon ac yn darparu gofal ar ei phen ei hun. Weithiau, os yw carcas yn arbennig o fawr, efallai y gwelwch chi barau lluosog yn goddef presenoldeb ei gilydd ac yn magu ar yr un adnodd.

Mae'r amrywiad yma mewn gofal rhieni’n golygu eu bod wedi dod yn ffocws ar gyfer ymchwil ecoleg ymddygiadol a bioleg esblygiadol. Pam mae gofal rhieni yn esblygu? Sut mae rhieni’n penderfynu faint o ofal i'w roi i'w rhai bach? Pa rôl mae gwrthdaro rhwng rhieni’n ei chwarae mewn gofal? Mae’r holl gwestiynau yma, a mwy, wedi cael eu harchwilio gan ddefnyddio’r chwilen yma sy’n gweithio’n brysur o dan eich traed yn ystod eich taith gerdded drwy goetir.

Eu gweld nhw drosoch chi’ch hun

Os ydi'r holl sôn yma am gyrff marw wedi codi awydd arnoch chi i ddod o hyd i ambell chwilen, beth yw'r ffordd orau o ddechrau arni? Wel, yn gyntaf, un peth sy’n ymddangos yn gwbl normal i mi, ond sy’n swnio’n afiach i fy ffrindiau sydd ddim yn ecolegwyr, ydi os gwelwch chi gnofil bach marw, trowch y corff drosodd gyda’ch troed neu ffon i weld oes unrhyw chwilod claddu (neu bryfed eraill) yn brysur yn llafurio tu mewn.

Os ydych chi eisiau mynd â'ch diddordeb i'r lefel nesaf, fe allech chi hefyd osod trap i ddenu pryfed sy'n hoff o gyrff marw. Ar gyfer ymchwil, rydyn ni’n defnyddio trapiau sydd wedi’u cynllunio’n arbennig. Ond os ydych chi eisiau gwneud hyn fel hobi yn unig, meddyliwch am “Blue Peter”. Dechreuwch drwy ddod o hyd i abwyd - cnofil newydd farw rydych chi'n dod ar ei draws (ond gwisgwch fenig a golchwch eich dwylo wedyn!) neu ddarn o offal gan y cigydd. Wedyn, defnyddiwch botel ddiod blastig fawr a'i thorri tua dwy ran o dair o'r ffordd i fyny. Rhowch eich anifail marw neu offal yn y darn gwaelod ar ben tua 5 cm o bridd. Wedyn troi rhan uchaf y botel tu chwith allan a'i ffitio’n dynn y tu mewn i'r gwaelod, gan greu siâp twmffat.

Gosodwch eich trap cartref y tu allan (yn eich gardd eich hun neu gyda chaniatâd perchennog tir) ac edrych arno bob dydd dros yr wythnos nesaf. Bydd pryfed cyrff marw, fel chwilod claddu, yn cael eu denu gan y cig, ond bydd y cynllun yn ei gwneud yn anodd iddyn nhw ddianc. Unwaith y byddwch chi wedi dal rhai, ewch i wefan Cynllun Recordio Silphidae https://coleoptera.org.uk/silphidae/home, lle mae allwedd adnabod gwych ar gyfer holl Silphidae (y teulu y mae chwilod claddu’n perthyn iddo) y DU. Hefyd mae manylion am sut gallwch chi gyflwyno cofnodion i'r cynllun i ychwanegu at ein dealltwriaeth o ddosbarthiad chwilod, eu hecoleg a thueddiadau poblogaeth yn y DU.

Pan fyddwch chi wedi gorffen, gadewch i'r chwilod fynd - mae'n amser iddyn nhw hedfan i ffwrdd i barhau â'u rôl yn y cylch bywyd.